Trang Chính
Latest images
Tìm kiếm
Đăng ký
Đăng Nhập
Biên khảo này tặng riêng ĐINH CƯỜNG, TRỊNH CUNG, CAO BÁ MINH,
NGUYỄN TRỌNG KHÔI, NGUYỄN XUÂN VIỆT, BÙI QUANG NGỌC
cùng các bạn họa sĩ gần xa.
NGUYỄN TRỌNG KHÔI, NGUYỄN XUÂN VIỆT, BÙI QUANG NGỌC
cùng các bạn họa sĩ gần xa.
[You must be registered and logged in to see this link.]
Da VINCI - Mona Lisa (thời Phục Hưng)
Với chủ nghĩa nhân bản, hội họa thời Phục Hưng ở Ý bắt đầu thoát khỏi văn hóa tôn giáo và cung đình. Con người và cuộc sống thường ngày được các họa sĩ thể hiện trong tranh, cùng với sự hoàn chỉnh của kỹ thuật và chất liệu sơn dầu đã phôi thai cuối Trung Cổ nơi các thương cảng Hòa Lan. Có thể xem bức Mona Lisa của danh họa Da Vinci là cột mốc của sự giao phối văn hóa-tư tưởng với mỹ thuật-hội họa thời kỳ ấy. Sang thế kỷ 17, với họa phái flamand ở Hòa Lan càng thịnh hành mấy thể loại tĩnh vật, phong cảnh, nhất là chân dung của giới thương gia đang lên. Bức sơn dầu của Verspronck cho thấy tính hài hòa trong bố cục và các gam màu, bên cạnh sự điêu luyện nghệ thuật còn mang thêm thông điệp chính trị-văn hóa hàm súc: giai cấp tư sản đã ra đời với ý thức về giá trị của cá nhân.
[You must be registered and logged in to see this link.]
VERSPRONCK – Thiếu nữ áo xanh (1641)
Bên cạnh một hình thái sản xuất giàu tính khai phá và năng động, văn hóa tư sản càng ngày càng đề cao lối sống trần thế với các lạc thú vật chất. Nhân sinh quan này đẩy hội họa ra khỏi các xưởng lớp hàn lâm với sao chép bảo tàng, các họa sĩ cầm cọ vác giá vẽ về với thiên nhiên và màu sắc của vạn vật. Gần cuối thế kỷ 19, cùng các bạn Manet, Cézanne, Monet… nhà danh họa Renoir chuyên về loại tranh nu phụ nữ , tiếp tục sự nghiệp ngợi ca phái đẹp của các tiền bối như Botticelli, Rubens, Goya, Ingres…Sau cơn say tạo hình của chủ nghĩa lãng mạn mà Delacroix là đại biểu, ta thấy bút pháp các họa sĩ như Renoir cũng được giải phóng, từng bước thể nghiệm các kỹ xảo ấn tượng chủ nghĩa (impressionisme) hay điểm họa (pointillisme) với gam màu tươi mát gần với sự thật tự nhiên.
[You must be registered and logged in to see this link.]
RENOIR – Dáng ngồi gái tắm (1883)
Cùng lúc với sự thắng thế của mỹ học thể nghiệm qua các cuộc triển lãm lạ mắt ở Paris là sự chinh phục thế giới của thực dân da trắng. Tầm mắt phương Tây không còn gò bó trong các salons và soirées trưởng giả vì lẽ đương nhiên là hải thuyền, hỏa xa, máy hơi nước cùng điện khí đang tiến hành cuộc cách mạng kỹ thuật rộng lớn có khả năng thu hẹp khoảng cách địa lý. Toàn cầu hóa giai đoạn một bắt đầu; và các văn-nghệ sĩ – cọng râu ăng ten của cộng đồng người (Ezra Pound) – đã nhạy bén chụp bắt cái mới đến từ nhiều phương trời: Phi châu, Mỹ châu, Trung Đông, Á Đông, chưa kể văn minh bộ lạc còn rải rác đó đây khắp địa cầu.
[You must be registered and logged in to see this link.]
VAN GOGH-Đàn bà với cẩm chướng(1887)
Mộc bản Nhật cùng loại tranh in các màu đơn sắc mỏng trên mặt giấy của Utamaro và Hokusai, hoặc chất liệu với âm sắc sơn mài Viễn Đông trao xúc động cùng cảm hứng mới mẻ cho một số tâm hồn đang say men chủ nghĩa lãng mạn-tượng trưng, khao khát được chao cánh trên những bến bờ xa.
Họ có tên là Van Gogh, là Gauguin, là Picasso…Trong tấm chân dung bình dị trên đây, ngoài bút pháp tiếp thu từ các phái ấn tượng và điểm họa, người xem đã nhận thấy ảnh hưởng của tranh Nhật đối với Van Gogh qua các màu cơ bản và không khí trầm lắng. Nhưng đi xa nhất có lẽ là Gauguin, rời bỏ Thủ đô Ánh Sáng tìm về văn minh nguyên khai của các sắc tộc hải đảo Thái Bình Dương. Với ông, chân dung phái nữ vừa là thể nghiệm màu sắc hình thể ngoài mọi trường phái vừa là lời kinh cầu huyền bí, rất gần với các bài thơ tượng trưng chủ nghĩa chất chứa một nỗi ám ảnh không tên gọi.
[You must be registered and logged in to see this link.]
GAUGUIN - Các bài thơ man rợ (1896)
Không chỉ cách tân quan niệm mỹ học và chất vấn Cái Đẹp phương Tây từ thời cổ đại, các họa sĩ Âu châu từng bước nâng phái nữ lên hàng công dân nghệ thuật, không phân biệt đẳng trật hoặc màu da. Đây là thứ tuyên ngôn bằng tranh tượng cho bình đẳng và quan hệ hữu nghị, các trụ cột cho văn minh toàn cầu. Cũng như âm nhạc, nghệ thuật tạo hình là sứ giả đầy quyền năng của tình anh em bốn bể, không cần phải ngôn thuyết lắm lời vẫn giúp các cộng đồng nhân loại cảm thông nhau.
[You must be registered and logged in to see this link.]
PICASSO - Đàn bà chải tóc (1906)
Có thể trong hội họa hiện đại, Picasso là gạch nối lớn giữa mỹ học của hai thế kỷ. Với sức tổng hợp sáng tạo hiếm có, tranh tượng của ông là bộ bách khoa của nghệ thuật tạo hình. Chỉ phân tích sơ bộ bức chân dung trên đây, ta nhận ra sự giao thoa của mặt nạ Phi châu, chủ nghĩa biểu hiện pha trộn cổ đại Hi-La và tín ngưỡng phồn thực, chưa kể gam màu tiền sử thời văn minh hang động. Tuy nhiên , tranh này vẽ năm 1906, thời điểm khai mạc thế kỷ hai mươi của tinh thần duy lý và tiến bộ khoa học không ngừng nghỉ. Phải chăng người đàn bà chải tóc một cách mộc mạc tự nhiên này, cũng như các sơn nữ của Gauguin, mang thứ thông điệp thiết yếu mà nghệ thuật trao cho con người đang bị máy móc vây bủa hoặc tấn công: Đừng quên trực giác, bản năng, cảm xúc, tâm tình, và các điều huyền diệu khác vượt ngoài lý tính!
[You must be registered and logged in to see this link.]
MATISSE - Phụ nữ đội nón (1905)
Phái nữ và hội họa hiện đại đã gặp nhau trong biện chứng của sáng tạo và thưởng ngoạn. Những họa phẩm vô cùng tân kỳ lúc ra mắt khán giả, dần dà đã cải tạo thị giác thẩm mỹ và tập quán xem tranh. Các bức ấn tượng hay dã thú chủ nghĩa (fauvisme) như tấm tranh Matisse trên đây khi cây cọ bôi màu mè một cách vô chính phủ lên dung nhan với trang phục người mẫu đã khiến giới phê bình la toáng lên " Rừng rú! Dã thú! (Les Fauves)". Với thời gian, chúng trở nên tiêu chuẩn của cái đẹp thời đại, được treo nơi các bảo tàng quốc tế và trở thành vô giá. ( Vì sao nghệ thuật bị thương phẩm hóa là một đề tài phức tạp, ta sẽ bàn vào lúc khác).
[You must be registered and logged in to see this link.]
Jean METZINGER - Giờ uống trà (1911)
Trên đây ta vừa nhắc đến"biện chứng" . Các nhà lý luận khó tính cũng như giới phê bình uyên bác sẽ thắc mắc: Còn biện chứng thần kinh học thì sao, cặp bán cầu não bên trái và bên phải đâu giống nhau! Khoa học tâm lý đã đào sâu vào cõi bí mật của sáng tạo, và lịch sử nghệ thuật tạo hình từ thời Hi-La đã chứng minh tính liên đới giữa lý trí và trực giác như thế nào. Một bằng chứng phổ thông là sự ứng dụng của hình học vào hội họa hay kiến trúc, đặc biệt từ các họa gia Phục Hưng ở Ý hoặc những suy tưởng kỹ hà của Cézanne… Sang đầu thế kỷ 20, ta chứng kiến sự ra đời của các họa phái Lập Thể (Cubisme) hay Kiến Tạo (Constructivisme) khi óc duy lý tham gia vào thao tác tạo hình bằng tư duy ý niệm. Bức tranh chân dung người đẹp của Metzinger được nhà phê bình André Masson đặt tên là "Mona Lisa lập thể"., một trong những họa phẩm khai sáng trường phái Cubisme , từ Paris ảnh hưởng khắp Âu châu và thế giới. Tóm lại, bước sang thế kỷ hai mươi cũng là bước ngoặt quyết liệt của giới họa sĩ Âu châu, đặc biệt ở Pháp, khi họ đưa hội họa đi xa hơn chân trời của chủ nghĩa hiện thực hay tả chân, phiêu lưu vào không gian tạo hình thuần túy tiếp cận với bờ cõi trừu tượng của nghệ thuật ý niệm (art conceptuel).
[You must be registered and logged in to see this link.]
Liubov POPOVA – Chân Dung một phụ nữ (1915)
Suprematisme, họa phái Cực Độ bên Nga, cũng không chịu thua kém các nhóm tiên phong Cubisme với Futurisme của Pháp-Ý. Bên cạnh Tatlin, Malevitch, các nữ họa sĩ như Popova xuất hiện nơi các phòng tranh và triển lãm ở Petersburg. Cùng với Camille Claudel, Sonia Delaunay…bên Pháp, phái nữ yêu nghệ thuật của nước Nga cũng sôi nổi tham gia vào cuộc cách mạng tạo hình. Bức chân dung của Popova là một thành tựu tổng hợp các cách nhìn lập thể, vị lai, kiến tạo… Đồng thời ta chứng kiến bước nhảy xa của mỹ học hiện đại; hội họa đã thiết lập ngôn ngữ đặc thù để biểu thị một không gian tách biệt với thói quen của con mắt mô phỏng.
[You must be registered and logged in to see this link.]
MAN RAY – Vĩ cầm của Ingres (1924)
Từ bên kia Đại Tây Dương, Hoa Kỳ cũng nhập cuộc với triển lãm nghệ thuật hiện đại quốc tế đầu tiên ở New York năm 1913. Tiêu biểu giữa những tên tuổi tạo nhịp cầu văn hóa giữa hai lục địa lúc ấy là Man Ray, nghệ sĩ tạo hình và nhiếp ảnh gốc Mỹ đã tạo tác cuộc hôn phối giữa tranh vẽ và ảnh chụp, góp phần đáng kể với các bạn họa sĩ DaDa và phái Siêu Thực (Surréalisme) ở Pháp. Tấm ảnh này cùng bức tranh siêu thực của Magritte phía dưới cho thấy ảnh hưởng với thách thức của nhiếp ảnh và điện ảnh nói chung đối với mỹ học hiện đại khiến giới tạo hình phải vượt qua chủ nghĩa tả chân thô thiển của vô số hình ảnh thời sự được ghi chụp qua ống kính cùng phòng tối, rồi phổ biến khắp nơi trên sách báo. Với bút pháp và kỹ xảo riêng, Man Ray hoặc Magritte đã "lạ hóa" chân dung hay thân hình phụ nữ, biến chúng thành các bài thơ của bản năng, vừa dục tính vừa bí ẩn.
[You must be registered and logged in to see this link.]
René MAGRITTE - Khám Phá (1927)
Mấy đường vân đen – dấu tay hay thớ gỗ ? trên khuôn mặt và lớp da trần đàn bà tạo một bầu khí nửa cám dỗ nửa cấm kỵ. Chất hoang dã đượm thần bí gắn liền với sinh lực mời mọc của người nữ là thông điệp của Magritte, đại biểu xuất sắc của họa phái siêu thực. Nhưng đôi điều phẩm bình và phân tích không nói hết được cái Thần của họa phẩm; người xem phải chiêm nghiệm với toàn bộ tim óc của mình. Với bức tranh dưới đây của Picasso cũng thế, ta đang đối diện một công án hiện đại: người đàn bà này là sản phẩm của ngôn ngữ hội họa thuần túy, bỏ lại phía sau các họa phái tả chân, lập thể, siêu thực… đi tìm sự biểu hiện tương lai ? Hay là nỗi ám ảnh của phi nhân tính và văn minh cơ khí đã tước đoạt tim óc ra khỏi hình hài vô cảm, chỉ còn lại cái đầu của con cào cào cái với chức năng sinh vật?
[You must be registered and logged in to see this link.]
Pablo PICASSO – Dáng ngồi đàn bà tắm (1930)
Qua từng bức tranh, ta có thể hình dung nỗ lực của hội họa hiện đại từ phái Ấn Tượng cuối t.k.19 trở về sau. Đây là cuộc thử nghiệm tập thể của nhiều họa phái và nghệ sĩ tạo hình, từ các góc độ và phương pháp đa dạng, khám phá các vùng xa lạ của thực tại. Song song với triết học cùng khoa học thời đại đang chất vấn yếu tính của hữu thể (essence du réel), hội họa không còn đặt niềm tin trọn vẹn vào hình thể và sắc tướng. Như môn thần học trên đà tiêu vong khi không còn Đấng Thiêng Liêng nào bảo chứng, giới tạo hình phương Tây đâm ra ngờ vực con mắt của họ. Sự phản tư này là gì nếu không phải là ý thức triết học của nghệ thuật, và người họa sĩ khi sáng tác vừa là kẻ thực hành vừa là thí sinh của môn philosophie de l’art ?
[You must be registered and logged in to see this link.]
Pablo PICASSO – Giấc Mộng (1932)
Nhưng phản tư của mỹ học cũng không thoát vòng xoáy biện chứng – như quả lắc đồng hồ, giới họa sĩ lại quay về với thực tại hữu hình sau khi đã dấn bước phiêu lưu quá xa theo tư duy triết học. Dĩ nhiên, con người có thể vận dụng hệ thần kinh cao cấp như một thứ siêu-giác quan để sáng tạo. Tuy nhiên, sự từ khước triệt để giác quan và cảm xúc sẽ dọn sạch trần giới kiểutabula rasa của Descartes, và sau đó chỉ còn ý niệm chập chờn nơi cõi trừu tượng không chiều kích. Dù chỉ là giấc mộng như bức tranh trên đây của Picasso, phái nữ với sắc đẹp tạo hóa ban cho vẫn ám ảnh và an ủi những đứa con của địa cầu này. Nói theo Thiền: " Đầu tiên nhìn ngắm đàn bà; sau đó thấy đàn bà chẳng phải là đàn bà; nay thì đàn bà lại là đàn bà." Đây không hẳn là lời nói đùa; văn- nghệ sĩ phương Tây không ít người đã du lịch, tham quan, học hỏi tư tưởng và nghệ thuật toàn thế giới – đặc biệt là mỹ học phương Đông qua tranh thủy mặc Trung Hoa hay Thiền tông.
[You must be registered and logged in to see this link.]
LICHTENSTEIN – Cô gái với quả bóng (1961)
Trớ trêu thay, trong khi các họa gia đánh đu giữa hư và thực thì chủ nghĩa hiện thực với tả chân bị thị trường tư bản vận dụng thoải mái trong quảng cáo hàng hóa. Bằng các phương tiện media truyền thông đại chúng, dù trong Tivi hoặc điện ảnh, bích chương xa lộ hay các trang báo in ấn sặc sỡ, phái nữ trở thành trung tâm thu hút không chỉ con mắt bị vật chất thôi miên mà luôn cả óc tim khát khao tiêu thụ. Ma lực của mỹ học quảng cáo và thương phẩm dần dà thay thế cho giấc mộng về cái Đẹp vô tư của Kant, đe dọa luôn vị trí tối thượng của Nghệ Thuật trong triết lý Hegel!
Từ thập niên năm mươi bước sang những năm 60, Pop Art Mỹ ra đời và tấn công giới thưởng ngoạn với hàng loạt tranh vẽ hoặc in của Warhol, Lichtenstein, Rosenquist, Wesselmann…Vào thời điểm ấy, giới tạo hình Hoa Kỳ đã thân thiện bắt tay với văn minh thị trường , không chỉ vẽ để bán nhiều mà còn vẽ nhanh bằng cách sao chép bích chương quảng cáo hay sách tranh hoạt họa. Thay vì phê phán lối sống tiêu thụ vật chất mù quáng và nhàm chán như trường phái Pháp Nouveau Réalisme (Tân Hiện Thực) ở Paris hay British Pop Art bên Anh trước đó, phong trào mỹ thuật trùng tên gọi ở Mỹ gần như đồng lõa cung cách của quảng cáo . Nói theo nhà phê bình nghệ thuật Harold Rosenberg, " cái tôi của nghệ sĩ chẳng còn can dự vào quá trình sáng tạo", và các bức tranh chỉ là sản phẩm của "đầu óc và máy móc" (cerebral and mechanical) hình thành từ ý tưởng có sẵn (The Anxious Object, 75).Tóm lại, sau khi đã đập vỡ nhiều rào vách của thói quen nhìn ngắm và vượt qua nhiều chân trời của thế giới tạo hình , hội họa Âu-Mỹ lại va đầu vào bức tường của một phương thức sản xuất khét tiếng với tham vọng biến mọi thứ thành hàng hóa, như Karl Marx đã cảnh giác khoảng một thế kỷ trước, với nguy cơ trở thành các món hàng mỹ thuật của commercial art.
(còn tiếp)
CHÂN PHƯƠNG.